Kleine dingen, uitgevoerd door moedige jonge vrouwen in het getto van Warschau in 1941 om het leven draaglijk te maken

Tijdens de zoektocht naar de gebeurtenissen in Polen tijdens WO 2 verneemt de schrijfster dat er in het getto van Warschau mensen zouden geweest zijn die, tegen alle regels in, boeken ronddroegen om de inwoners de kans te geven om te lezen, om zo even aan de harde realiteit te kunnen ontsnappen. Tevens hoort ze dat er medewerkers van de bibliotheek waren die “verboden boeken” verstopten om een “verborgen bibliotheek” tot stand te brengen. De geschiedenis van Polen in deze periode is zwaar en de schrijfster besluit om de medewerkers van deze “verborgen bibliotheek” centraal te stellen in het verhaal.

De hoofdrolspelers zijn Zofia en Janina. Zofia is de dochter van een arts, Janina is joods. Bij het begin van de oorlog zijn ze 17 jaar, zodat ze alles bewust meemaken. Beide meisjes houden van lezen en willen dan ook helpen om de “verboden boeken” te beschermen tegen vernietiging. Als Janina in het getto moet wonen, kan de schrijfster de gebeurtenissen zowel binnen als buiten het getto beschrijven. Beiden nemen heel wat risico’s en overleven de oorlog. De kans dat dit in realiteit is gebeurd is erg klein, maar de toon en de stijl is zo, dat de “irritatie” om het “ongeloofwaardige” minimaal is. Het slot van het verhaal is er voor mij wat te veel aan, maar het verhaal beklijfde, te meer omdat ik dingen leerde die me niet bekend waren.

Na de oorlog zou inderdaad blijken dat de inval door de Duitsers in Polen op 1 september en door de Russen op 17 september reeds vooraf werd bepaald tussen Hitler en Stalin. Voor de Duitsers kaderde dit in het “Generalplan Ost” wat inhield dat 80% van de inheemse bevolking in Oost Europa moest vernietigd worden, waarna Duitsers het land zouden overnemen met de resterende 20% als slaven. In het begin van de oorlog werden dan ook tal van intellectuelen en invloedrijke personen opgepakt en neergeschoten. Later zou blijken dat de naamlijsten reeds voor de inval werden opgemaakt. In deze roman wordt de vader van Zofia opgepakt. De schrijfster wil de historische realiteit zo dicht mogelijk benaderen zodat ze zich strikt aan de bekende gegevens houdt en niet gaat speculeren, wat haar siert. De geschiedenis is zo al zwaar genoeg.

In Warschau was een grote joodse gemeenschap, deze bedroeg ongeveer een derde van de bevolking. Eind 1939 moesten ze zich laten registreren, moesten ze een armband dragen en kregen hoe langer hoe meer beperkingen opgelegd. In 1940 werden alle joden verplicht om binnen een ommuurd getto te wonen in onmenselijke omstandigheden. In 1942 werden een groot deel van hen op transport gezet. In 1943 brak er een gewapend verzet uit in het getto dat door de Duitsers hardhandig werd neergeslagen. Bijna niemand overleefde het getto, dat na de opstand grotendeels werd vernield. Janina woont in het getto, draagt boeken rond en gaat later in het verzet. Op deze wijze kon de schrijfster de levensomstandigheden van de joden in het getto verwerken in het verhaal. Het is verbijsterend.

In augustus 1944 staan de Russen tegen Warschau en besluit het Poolse verzetsleger om de Duitsers te verdrijven uit Warschau, omdat ze ervan uitgaan dat de Russen hen hierbij zullen helpen. Stalin besluit echter om niet tussenbeide te komen, waardoor de Polen na 60 dagen verliezen. Er vallen erg veel slachtoffers aan beide kanten en na de overgave wordt de stad geplunderd en worden heel wat historische gebouwen vernietigd. Korte tijd later verdrijven de Russen de Duitsers en nemen ze Warschau in. Rusland was niet tussenbeide gekomen op uitdrukkelijke vraag van Stalin, die van Polen een communistische staat wou maken. Zijn beslissing was zuiver politiek, maar hij wil dit verdoezelen. Alle verzetslieden werden na de oorlog door Rusland opgepakt en verbannen. Ook in het Westen werd deze fase lange tijd verzwegen. Daar beide hoofdpersonen in het verzet zitten, nemen ze als strijders deel aan deze opstand, zodat ook deze fase uitgebreid aan bod komt. Dit is het deel waar de “heldenstatus” van de hoofdpersonen me wat te veel werd.

Duitsland wou Polen “Germaniseren”. Alle boeken van Poolse en van joodse schrijvers, alle boeken in het Jiddisch en boeken die kritisch waren moesten dus verdwijnen. In de bibliotheek mochten enkel nog werken van Duitsgezinde schrijvers zitten en werden catalogi vertaald in het Duits. Boekverbrandingen werden niet enkel door de nazi's opgelegd, ook in het verleden werd dit doorgevoerd, denk maar aan de inquisitie.

De schrijfster stelt dat boeken je tijdelijk kunnen lostrekken uit de dagdagelijkse realiteit, wat in deze extreme oorlogsomstandigheden erg belangrijk kan zijn. Dit wordt nog versterkt door het opvoeren van de boekenclub, waarin de leden van de club de diverse boeken beschrijven, waarbij de koppeling met hun eigen leven soms erg treffend is. De boeken die Martin aangeeft zijn dan ook goed gekozen en laten dikwijls toe dat je ook als lezer op verrassende standpunten wordt gewezen.

De Duitsers hadden een perfecte propagandamachine waarbij de joden sterk geviseerd werden, waardoor velen deze nationalistische visie volgden. Van in het begin was er echter ook verzet en wilden sommigen joden helpen onderduiken. De Duitsers traden zo hard op tegen deze mensen dat het vinden van onderduikadressen quasi onmogelijk werd. Sommigen lieten zich grof betalen, niet enkel om personen te laten onderduiken, maar ook als chantage : betalen of ik geef u aan. Overal zijn er opportunisten, zowel bij Duitsers als bij de Polen. Het hangt af van de mens, van de situatie. Ook standpunten kunnen veranderen.

Deze geschiedenis leert dat voor de machtshebbers de mensen slechts zelden meetellen. Ogenschijnlijk kleine verzetsdaden, zoals hier de “boekenclub” kunnen erg grote gevolgen hebben, maar het zijn in eerste instantie de mensen die tellen. De beide hoofdpersonen gaan doorheen het verhaal leven en vertellen deze gruwelijke geschiedenis. Ik heb het erg graag gelezen en kan het u alleen sterk aanraden, zeker in deze tijd met oorlogen in Gaza en Oekraïne en de wereldwijde opkomst van rechts en extreem nationalisme.